1919 - Rakousko-Maďarská válka

KONFLIKT O WĘGRY ZACHODNIE


Zajęcie Burgenlandu przez istniejącą zaledwie trzy lata Republikę Austrii nie było odizolowanym bilateralnym zdarzeniem między Austrią i Węgrami sprowadzonym do treści aneksu o europejskim porządku pokojowym, lecz przedsięwzięciem popieranym przez mocarstwa europejskie, które mieściło się w ich polityczno-strategicznych wyobrażeniach o porządku w Europie Środkowej.


Sytuacja w Europie Środkowej
Wiosną 1919 r. sytuacja Republiki Austrii pod władaniem utworzonego w lutym rządu koalicyjnego Karla Rennera i Jodoka Finka była wręcz ponura z punktu widzenia politycznego i ekonomicznego. Państwo niemające ustalonych granic zanotowało pierwsze straty terytorialne. Obszary Sudetów, południowe Czechy i Morawy, niemieckojęzyczne obszary w Czechach Zachodnich i Północnych oraz na Śląsku austriackim były już w rękach czeskich oddziałów wojskowych, znajdowały się pod czeskim cywilnym zarządem terytorialnym i musiały zostać uznane za utracone. Na południu trwały walki o Styrię i Karyntię. Tyrol obsadziły wojska włoskie. We wszystkich politycznych obozach zaczęto wątpić w możliwość przeżycia młodego państwa. Zaczęto zastanawiać się nad przyłączeniem się do Niemiec. Nie była to wiosną 1919 r. li tylko teoria, skoro sekretarz stanu do spraw zagranicznych Austrii prowadził w tej sprawie konkretne rozmowy w Berlinie.


Krytyczne były stosunki polityczne z Węgrami. 21 marca 1919 r. do dymisji podał się rząd Mihály’ego Karoly’ego, a władzę na Węgrzech przejęła Rada Rewolucyjna złożona z socjaldemokratów i komunistów, w której najsilniejszym człowiekiem był fanatyczny komunista Béla Kun – ludowy komisarz spraw zagranicznych. Możliwość powstania wiosną 1919 r. dyktatury rad w Bawarii, Austrii i na Węgrzech w formie politycznego bloku popieranego przez reżim komunistyczny w Rosji, stanowiła największe zagrożenie dla Republiki Austrii, która leżałaby wtedy w komunistycznym korytarzu wschód–zachód.


Austriackiemu podsekretarzowi stanu do spraw wojskowych Juliusowi Deutschowi udało się przy wsparciu sił policyjnych stłumić dwie próby puczu komunistycznego i rozwiązać do lata 1919 r. 41 Batalion Pospolitego Ruszenia Czerwonej Gwardii.


W tym samym czasie toczyły się walki polsko-czeskie o Cieszyn. Polskie i ukraińskie zgrupowania wojskowe toczyły walki o granicę od 1918 r. Wojna domowa w Rosji między Armią Czerwoną a wojskami „białych” toczyła się, przy wsparciu tych ostatnich przez alianckie siły interwencyjne na wszystkich frontach dawnego imperium carskiego. 1 sierpnia 1919 r. rozpadła się też Węgierska Republika Rad (istniejąca od 21 marca 1919 r.) po walkach z wojskami dowodzonymi przez admirała Miklósa Horthy’ego, a także z wojskami rumuńskimi, czechosłowackimi oraz Południowej Republiki Słowiańskiej (Jugosławii).


Alianckie plany
Szczególne zainteresowanie obszarem Europy Wschodniej przejawiała Francja zainteresowana utworzeniem „kordonu sanitarnego” przeciwko powstającemu Związkowi Radzieckiemu. Masywne polityczne, wojskowe i ekonomiczne wsparcie Czechosłowacji, Jugosławii i Rumunii miało trzymać w szachu państwa, które przegrały wojnę (Austrię, Węgry, Bułgarię) militarnie. „Przegrane” państwa miały utrzymywać w ryzach twarde warunki pokojowe podyktowane w traktatach z Saint Germain-en-Laye (10 września 1919 r.), Trianon (26 lipca 1921 r.) i Sevres (10 sierpnia 1920 r.).


Tendencje rewizjonistyczne na Węgrzech po rozbiciu Republiki Rad i powrót admirała Miklósa Horthy’ego do Budapesztu zaniepokoiły Francję, mimo że Węgry nie stanowiły zagrożenia dla państw ościennych z wyjątkiem Austrii. Rejon Węgier Zachodnich według założeń czechosłowackich miał stać się istotną częścią planowanego „korytarza” wiosną 1919 r. Opracowany już w 1914 r. plan przewidywał utworzenie „pomostu lądowego” między państwem południowosłowiańskim (Jugosławią) a Czechosłowacją. Paradoksalnie, ale przyczynili się do tego również urzędnicy Węgierskiej Republiki Rad stosownie do ustaleń konstytucji z 2 kwietnia 1919 r. W myśl tej konstytucji utworzyli obszar autonomiczny na terytorium Węgier Zachodnich, który pokrywał się z terenami, do których pretensje zgłosiła Austria w listopadzie 1918 r.


Zawarty 4 czerwca 1920 r. traktat pokojowy w Trianon, który dyktował Węgrom warunki pokojowe, przewidywał oddanie Węgier Zachodnich Austrii. Granice tego obszaru były takie jak ustalono w traktacie Saint Germain. Węgry utraciły dwie trzecie dawnej węgierskiej części Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Dwie trzecie ludności węgierskiej znalazło się poza granicami nowego państwa. Polityczny i militarny opór Węgier przeciw państwom Ententy (Francji, Wielkiej Brytanii, Włochom) nie był możliwy. Bez szans były Węgry w ewentualnej konfrontacji z Rumunią, Jugosławią czy Czechosłowacją. Inaczej miała się sprawa z Austrią. Zajęcie Węgier Zachodnich siłami wojska było jednak niemożliwe. Dlatego też nacjonalistyczne kręgi węgierskie widziały jedyną możliwość w użyciu silnych oddziałów ochotniczych, które opanowałyby sporne tereny i zmusiły aliantów do rewizji warunków pokojowych z Trianon.


Sytuacja w Węgrzech Zachodnich
Już w ostatnich dekadach panowania Habsburgów w Cesarstwie Austro-Węgierskim ujawniły się polityczno-kulturalne inicjatywy odpowiadające ówczesnym tendencjom, wynikłym w okresie Wiosny Ludów, by dokonać korekty rozgraniczenia między dwiema połowami „cesarstwa i królestwa”, która byłaby w miarę sprawiedliwa i odpowiadałaby podziałowi narodowościowemu w tym państwie. Ruch Niemiecko-Zachodniowęgierski, którego ośrodek politycznej aktywności znajdował się przed 1914 r. we Wiedniu, żądał nowego wytyczenia granic, czym utracił zaufanie u przedstawicieli administracji politycznej Węgier Zachodnich. Napięcia w zachodniowęgierskim obszarze wzrosły tuż przed I wojną światową, gdy w regionie tym z jednej strony rozpoczęto realizację polityki madziaryzacji ludności, z drugiej zaś na południu Dolnej Austrii dokonywanie zmian ekonomicznych w wyniku silnej industrializacji.
O ile wydarzenia w pierwszych latach pierwszej wojny światowej nie miały większego wpływu na sytuację w rejonie zachodniowęgierskim, o tyle w latach 1917–1918 zmieniła się ona radykalnie. Ciężki kryzys ekonomiczny, który dotknął miasta i rejony przemysłowe Dolnej Austrii, prowadził do stopniowego rozpadu porządku państwowego, zwłaszcza w ostatnich tygodniach wojny, powodując nawet anarchię. Zaczęła się tworzyć Gwardia Narodowa w gminach komitatów zachodniowęgierskich, „by powstrzymać powtarzające się przypadki najcięższych wykroczeń”.


Polityczny rozkład Cesarstwa Austro-Węgierskiego jesienią 1918 r., który zbiegł się z klęską militarną, spowodował ostatecznie powołanie dwóch nowych państw: Austrii – zgodnie z proklamacją z 12 listopada 1918 r. oraz Węgier – proklamowanych 16 listopada 1918 r. 11 listopada cesarz Karol I abdykował w pałacu myśliwskim w Eckartsau. Od razu pojawił się najważniejszy problem, granice obydwu państw (podobnie zresztą jak w całej Europie) nie były bowiem wytyczone. Stanowiło to jedną z głównych przyczyn przyszłego konfliktu między Austrią a Węgrami o Węgry Zachodnie oraz ostrej konfrontacji zbrojnej między stronami.
W ustawie z 12 listopada 1918 r. Austria jednak nie rościła pretensji do niemieckojęzycznego obszaru Węgier Zachodnich, a raczej miała takowe do obszarów zamieszkałych przez ludność niemieckojęzyczną na obszarze dopiero co powstałego państwa czechosłowackiego. Wiedeń stał mimo tego na stanowisku, że niemieckie obszary kolonizacyjne w czterech komitatach Węgier Zachodnich należą geograficznie, ekonomicznie i narodowościowo do Austrii. Powinny zatem przypaść jej, chociażby dlatego, że stanowiły zaplecze zaopatrzeniowe stolicy kraju.
Na terenach czeskich dobrze uzbrojone oddziały wojskowe szybko przerwały działalność prowizorycznej niemieckiej administracji do 1918 r. Austriacy w związku z tym próbowali opanować z zaskoczenia Węgry Zachodnie jako „rekompensatę” za fiasko w Czechosłowacji. Plan akcji opracowany przez kilku oficerów austriackich miał spowodować utworzenie Republiki Heinzenland [dosłownie – Republika Kraju Heinzów] ze stolicą Ödenburg (dziś Sopron) w grudniu 1918 r. Próba wcielenia planu w życie zakończyła się fiaskiem już w dniu jej rozpoczęcia, tzn. 6 grudnia 1918 r.


Walka o granicę
W maju 1919 r. przy wyrozumiałości, a nawet cichej aprobacie Alianckiej Komisji Kontroli w Austrii, kanclerz Karl Renner i naczelny dowódca austriackiego pospolitego ruszenia ujawnili, że w razie załamania się Węgierskiej Republiki Rad, poczynią starania w kierunku zajęcia Węgier Zachodnich siłami wojskowymi. Po dłuższym okresie, kiedy na ochranianej przez austriacką żandarmerię raz po raz dochodziło do napadów nacjonalistów węgierskich na terytorium austriackie, w czasie których splądrowano nawet austriackie składy uzbrojenia, oraz politycznych przygotowaniach do zajęcia Burgenlandu, 28 sierpnia 1921 r. żandarmeria wkroczyła na sporny teren. Akcja zakończyła się totalnym fiaskiem jeszcze tego samego dnia. Słabe liczebnie i źle uzbrojone kolumny żandarmerii zostały prawie wszędzie krwawo odparte przez wysoce motywowanych, dobrze uzbrojonych i umiejętnie operujących ochotników węgierskich (dowódcy: Pál Prónay, Iván Héjjas, Gyula Osztenburg, Anton Lehár, Thomas Erdödy). Stronie austriackiej nie pozostało nic innego, jak zorganizowanie obrony tymczasowej granicy z użyciem młodej (rocznej) armii federalnej. Ale nawet wtedy doszło do ostrych starć z oddziałami węgierskimi: 5 września pod Kirchschlag, a 8 września pod Agendorf. 21 września miała miejsce próba zaatakowania oddziałów austriackich pod Bruck nad Litawą (Leitha). Wszędzie jednak udało się oddziały ochotników węgierskich odeprzeć.
Ultimatum zwycięskich państw skierowane do Węgier, ogłoszone 23 września, rozstrzygnęło wreszcie kwestię politycznie. Przyjęcie „Protokołów Weneckich” 13 października 1921 r., które zapewniły Austrii poparcie Włoch w kwestii Burgenlandu, a także unicestwienie 20 października przez admirała Miklósa Horthy’ego próby restauracji monarchii przez Karola IV, przyniosły rozstrzygnięcia na korzyść Wiednia. Między 17 a 21 listopada 1921 r. Armia Austriacka wkroczyła do północnej części Burgenlandu, między zaś 25 a 30 listopada – do części południowej.


Plebiscyt w sprawie przynależności miasta Sopron (Ödenburg) i ośmiu otaczających je gmin (w dniu 14 lub 16 grudnia 1921 r.), nadzorowany przez 500 alianckich żołnierzy (brytyjskich, francuskich i włoskich), nie był pomyślny dla Austrii ze względu na manipulację głosami. Węgrzy zasiedlili na czas plebiscytu teren około 4000 swoich obywateli, których głosy zaważyły o węgierskiej wygranej. W ten sposób potencjalna stolica kraju (Landu) i ekonomicznie ważny obszar zostały utracone. Wcinający się w obszar Austrii skrawek terenu stanowił też problem w kwestii bezpieczeństwa kraju.


Obie strony przygotowywały plany dalszych akcji w kwestii ziem „utraconych”. Nie zdołano ich jednak zrealizować. Węgrzy zamierzali wtargnąć oddziałami ochotników w sile około 11 tys. (dowódcy: Pál Prónay, Iván Héjjas, Árpád Taby) i odzyskać Burgenland. Austriacy na podstawie planu pułkownika armii federalnej Rudolfa Vidosicha, burmistrza Wiener Neustadt – Josefa Püchlera i bojownika o Karyntię Południową – por. w st. spocz. Hansa Steinackera, planowali opanowanie Sopronu siłami 3000 ludzi i dwóch pomocniczych pociągów pancernych uderzeniem z rejonu Wiener Neustadt. Ostatnie starcia w konflikcie o Burgenland i Sopron miały miejsce: pod Strem (22 grudnia 1921 r.), Neckenmarkt (30 grudnia 1921 r.) i Apetlon (24 marca 1922 r.).
Straty w konflikcie wyniosły: żandarmerii austriackiej: 12 zabitych, 47 rannych; wojsk federalnych: 28 zabitych, 48 rannych; ochotników węgierskich: około 40 zabitych; ludności cywilnej: 5 zabitych, 8 rannych. Straty wojska powstały przede wszystkim w wyniku katastrof samochodowych pod Pinggau i Edlitz, w których zginęło łącznie 9 żołnierzy, a 6 zostało rannych. Ich przyczyną był fatalny stan pojazdów ciężarowych pochodzących jeszcze z czasów wojny.
Ostateczne wytyczenie granic między Austrią a Węgrami nastąpiło po odstąpieniu przez Austrię chorwackiej gminy Luising na początku 1923 r. W 1925 r. stolicą Burgenlandu zostało miasto Eisenstadt.


Bilans


W I Republice Austrii sytuacja ekonomiczna w Burgenlandzie była nadzwyczaj skromna. Ciągła migracja wewnętrzna w Austrii Wschodniej i fale emigrantów (głównie do Stanów Zjednoczonych) spowodowały prawie że stagnację liczby ludności kraju.
Po aneksji Austrii przez III Rzeszę – aż do zakończenia II wojny światowej (1938–1945) – Burgenland nie istniał jako kraj związkowy (Bundesland). Po wojnie w wyniku braku kapitału i okupacji Austrii przez Związek Radziecki ponownie miały miejsce migracje ludności, a zarazem wystąpiła stagnacja ekonomiczna w pierwszych latach pokoju. Sytuacja poprawiła się w latach późniejszych (po wycofaniu wojsk okupacyjnych), choć wtedy zawisł nad Austrią cień „zimnej wojny”, a „żelazna kurtyna” na granicy austriacko-węgierskiej nie sprzyjała współpracy i dobrosąsiedzkim stosunkom między obydwoma państwami. Dopiero w 1989 r., gdy zapoczątkowano zmiany polityczne w Europie, zmienił się charakter wzajemnych stosunków politycznych między sąsiadującymi państwami na pełnych zasadach demokratycznych.


Źródło: Zygmunt Czarnotta, Zbigniew Moszumański, Konflikt o Węgry Zachodnie, „Gazeta. Dziennik Polonii w Kanadzie” (Toronto) 2006, 14–16 lipca, nr 135.
URL : https://www.valka.cz/1919-Rakousko-Madarska-valka-t61032#219906 Verze : 0
Diskusní příspěvek Faktografický příspěvek
Přílohy

Přidejte se k nám

Věříme, že mezi Vámi jsou lidé s různými zájmy a zkušenostmi, kteří by mohli přispět svými znalostmi a nápady. Pokud máte rádi vojenskou historii a máte zkušenosti s historickým výzkumem, psaním článků, editací textů, moderováním, tvorbou obrázků, grafiky nebo videí, nebo prostě jen máte chuť se zapojit do našeho unikátního systému, můžete se k nám připojit a pomoci nám vytvářet obsah, který bude zajímavý a přínosný pro ostatní čtenáře.

Zjistit více